Διάβασα χτες μονορούφι το βιβλίο του Amir Aczel, The Riddle of the Compass (το αίνιγμα της πυξίδας). Στο βιβλίο του ο Aczel καταγράφει την Ευρωπαϊκή ιστορία της πυξίδας και ετυμολογεί, καλύτερα από τον Ανδριώτη, τη λέξη ταρσανάς.

Πρώτα τα ετυμολογικά. Ο Ανδριώτης ορίζει την προέλευση της λέξης από το τουρκικό tersane. Ο Aczel παραπέμπει στο αραβικό dār șinā‛ah που σημαίνει «οίκος κατασκευής». Από το αραβικό νταρσινά μάλλον δανείστηκαν οι Τούρκοι τον τερσανά τους κι εμείς τον ταρσανά. Από την ίδια αραβική ρίζα οι (β)Ενετοί ονόμασαν τα περίφημα ναυπηγεία τους το 1104 Arsenal. Έτσι προέκυψε η χρήση της λέξης arsenal ως ταυτόσημης με την αρματωσιά.

Ο Aczel γεννήθηκε στο Ισραήλ. Σπούδασε μαθηματικά στις ΗΠΑ και είναι καθηγητής στο Bentley College της Βοστώνης. Ασχολείται συστηματικά με την ιστορία και τα θεμέλια της επιστήμης και έχει γράψει, μεταξύ άλλων, το Fermat’s Last Theorem.

Στο βιβλίο του για την ιστορία της πυξίδας ο Aczel περιορίζεται στην Ευρωπαϊκή της ιστορία, αφιερώνοντας όμως ένα κεφάλαιο στις κινεζικές πυξίδες που εμφανίστηκαν πρώτες στην ιστορία της ανθρωπότητας. Η εμμονή του Aczel στη Ευρωπαϊκή ιστορία της πυξίδας είναι καθαρά λειτουργική: οι Ευρωπαίοι πρώτοι χρησιμοποίησαν την πυξίδα για ναυσιπλοΐα. Στην Κίνα η χρήση της πυξίδας περιοριζόταν κυρίως στην μαντική τέχνη και στον προσδιορισμό του νότου, κατεύθυνση προς την οποία έπρεπε να κοιτούν οι υψηλοί αξιωματούχοι κι οι αυτοκράτορες.

Η Ευρωπαϊκή ιστορία της πυξίδας ξεκινάει στην στο Αμάλφι της Ιταλίας. Εκεί την πρωτοχρησιμοποίησε ο Flavio Gioia. Όπως σημειώνει ο Aczel είναι αμφίβολο αν όντως υπήρξε αυτό το πρόσωπο. Όπως και να’χει πάντως, η πυξίδα πρωτοεμφανίστηκε ως ναυτιλιακό βοήθημα γύρω στον 13 αιώνα, πάνω στην θαλασσοκρατορία της του Αμάλφι.

Η καλή γνώση χρήσης της πυξίδας, λέει ο Aczel, επέτρεψε στον Μαγγελάνο να περιπλεύσει τη Γη. Δυστυχώς όμως ο Μαγγελάνος δεν ήταν τόσο καλός στη χρήση της διπλωματίας κι έτσι τραυματίστηκε θανάσιμα στις Φιλιππίνες πριν ολοκληρώσει το ταξίδι του.

Το βιβλίο του Aczel ξεκινά με τις μεθόδους των Ελλήνων και των Φοινίκων, περνά στους Ετρούσκους και στο 16θέσιο ανεμολόγιο, και συνεχίζει με την εισαγωγή τις πυξίδας στα Ιταλικά, Ενετικά, Ισπανικά, και Πορτογαλλικά καράβια.