Με αφορμή μια μελέτη των Carl Frey και Michael Osborne από το Oxford Martin School που εμφανίστηκε το 2013, έχει ξεκινήσει μια συζήτηση για το μέλλον της εργασίας και απασχόλησης. Η μελέτη ( αρχείο PDF) εξέτασε γνωστικά και μαθησιακά χαρακτηριστικά για διάφορα επαγγέλματα και χρησιμοποιώντας ένα στατιστικό μοντέλο, κατέληξε στο συμπέρασμα πως πολλά επαγγέλματα στο μέλλον θα αντικατασταθούν από ρομπότς ή υπολογιστικά συστήματα τεχνητής ευφυίας.
Αν και η μελέτη δεν δημοσιεύτηκε σε κάποιο επιστημονικό έντυπο, δηλαδή δεν πέρασε από την παραδοσιακή αξιολογική κρίση, έφερε στο προσκήνιο ένα ζήτημα που είχε παρατηρήσει ήδη από το 1932 ο John Maynard Keynes: πως (με σύγχρονους όρους) η τεχνολογία καταστρέφει περισσότερες θέσεις εργασίας απ όσες δημιουργεί.
Η μελέτη των Frey & Osborne επισημαίνει πως ο ρυθμός ανάπτυξης της τεχνολογίας σήμερα αυξάνει την ταχύτητα με την οποία χάνονται θέσεις εργασίας ενώ ταυτοχρόνως μειώνει την ταχύτητα με την οποία δημιουργούνται νέες θέσεις εργασίας. Η απώλεια θέσεων αφορά κυρίως εργασίες με επαναλαμβανόμενα καθήκοντα. Για παράδειγμα, παρατηρώ ολοένα και λιγότερους ταμίες στα πολυκαταστήματα. Οι ταμίες έχουν αντικαταστήσει από αυτοματισμούς που επιτρέπουν στους πελάτες να πληρώνουν μόνοι τους για τις αγορές τους. Τα προϊόντα έχουν γραμμικούς κώδικες ή ενσωματωμένες ηλεκτρονικές ταυτότητες (RFID), που ανιχνεύονται απο τον αυτοματισμό, οι τιμές αθροίζονται, και η πληρωμή γίνεται με πιστωτική κάρτα ή ακόμη και με μετρητά.
Εδώ και χρόνια βεβαίως έχουν μειωθεί οι θέσεις εργασίας στις τράπεζες, με την διάδοση των αυτόματων ταμειολογιστικών μηχανών (ATM). Με την εξέλιξη των κινητών τηλεφώνων, ήδη πολλές τραπεζικές συναλλαγές — ακόμη και κατάθεση επιταγών — γίνονται μέσω εφαρμογών. Σε πολλά αεροδρόμια αυτόματα τρένα μεταφέρουν επιβάτες αλλά και αυτόματες μηχανές ελέγχουν διαβατήρια και επιτρέπουν την είσοδο σε μια χώρα δίχως μεσολάβηση ανθρώπινου προσωπικού.
Στα επόμενα χρόνια θα δούμε περισσότερα αυτοματοποιημένα τρένα, οχήματα, αλλά και ποντοπόρα πλοία. Καθώς αυξάνεται το ελάχιστο ωρομίσθιο στις ΗΠΑ, ολοένα και περισσότερες αλυσίδες ταχυφαγείων, εγκαθιστούν αυτόματες μηχανές παραγγελίας, μειώνοντας έτσι τις ανάγκες τους για προσωπικό εξυπηρέτησης πελατών. Από το 2012 έχουμε και ρομποτική συσκευή ζύμωσης, ψησίματος, και ετοιμασίας hamburgers. Στις ΗΠΑ τα φάρμακα χρόνιων παθήσεων (στατίνες, κτλ), συσκευάζονται σε δόσεις 90 ημερών και αποστέλλονται ταχυδρομικώς στους ασθενείς απο ρομποτικές συσκευές που λαμβάνουν την συνταγή από τον γιατρό μέσω διαδικτύου. Και ο συνδυασμός της υπηρεσίας Über και αυτόνομων οχημάτων — όπως αυτά που αναπτύσσει η Google — θα αλλάξει δραστικά τις οδικές μας μετακινήσεις.
Επαγγέλματα όπως φαρμακοποιοί, λογιστές, οδηγοί ταξί ή λεωφορείων οδεύουν προς εξαφάνιση. Σε 2ο χρόνια θα βλέπουμε τον φαρμακοποιό με την ίδια νοσταλγία που βλέπουμε σήμερα τους πεταλωτές.
Κι αυτές είναι μόνο οι αλλαγές που μπορούμε να φανταστούμε σήμερα. Το μέλλον είναι απρόβλεπτο και θα επηρεάσει πολλά επαγγέλματα και λειτουργίες. Ακόμη και επαγγέλματα που θεωρούνται ασφαλή, θα υποστούν ριζικές μεταβολές. Για παράδειγμα, πόσο θα αλλάξει το επάγγελμα του οφθαλμίατρου όταν αυτοματοποιηθεί η διαθλαστική εξέταση; Ήδη η παραγγελία και επεξεργασία διορθωτικών φακών και γυαλιών έχει αυτοματοποιηθεί σημαντικά, αλλάζοντας το επάγγελμα των οπτικών.
Καθώς αλλάζει το τοπίο εργασίας, περιμένουμε σημαντικές επιπτώσεις και αλλαγές στην εκπαίδευση, τόσο στην γενική παιδεία όσο και στην επαγγελματική κατάρτιση. Ένας απο τους σκοπούς της δευτεροβάθμιας και τριτοβάθμιας εκπαίδευσης είναι να προετοιμάσει μαθητές και φοιτητές για μια ικανοποιητική σταδιοδρομία. Τα εφόδια όμως που παρέχει η παιδεία σήμερα αντανακλούν εργασιακά δεδομένα του περασμένου αιώνα.
Στην μελέτη για το μέλλον της εργασίας (αρχείο PDF) που δημοσιεύτηκε από το World Economic Forum στις αρχές του 2016, γίνεται μια συστηματική αποτύπωση των προσόντων και της παιδείας που απαιτούνται για το εργασιακό πλαίσιο της «4ης βιομηχανικής επανάστασης» όπως χαρακτηριστικά περιγράφεται η εποχή μας. Η μελέτη του WEF προβλέπει τα εξής 10 ζωτικά προσόντα για τον εργαζόμενο το 2020:
- Ικανότητα επίλυσης σύνθετων προβλημάτων (complex problem solving)
- Κριτική σκέψη (critical thinking)
- Δημιουργικότητα (creativity)
- Διοίκηση ατόμων (people management)
- Ικανότητα συντονισμού με άλλους (coordinating with others)
- Συναισθηματική νοημοσύνη (emotional intelligence)
- Ευθυκρισία και ικανότητα λήψης αποφάσεων (judgment and decision making)
- Αντίληψη εξυπηρέτησης (service orientation)
- Ικανότητα διαπραγμάτευσης (negotiation)
- Μαθησιακή ευελιξία (cognitive flexibility)
Είναι ενταγμένα τα προσόντα αυτά στα προγράμματα σπουδών; Πώς διδάσκουμε μαθητές και φοιτητές για διοίκηση ατόμων ή για συναισθηματική νοημοσύνη; Πώς αξιολογούμε την μάθηση αυτών των προσόντων; Γιατί είναι απαραίτητη η συναισθηματική νοημοσύνη για έναν φοιτητή φυσικής, ή η διοίκηση ατόμων για έναν μηχανικό υπολογιστών; Πώς μετρούμε και βελτιώνουμε την μαθησιακή ευελιξία των φοιτητών μας αλλά και την δική μας; Αντιλαμβάνονται τα μέλη του ΔΕΠ την σημασία των προσόντων αυτών και είναι σε θέση να ανταποκριθούν μαθαίνοντας και διδάσκοντας;
Δεν υπάρχουν ούτε εύκολες ούτε απλές απαντήσεις. Η συζήτηση ξεκινά σιγά-σιγά τώρα, καθώς ολοένα και περισσότερα ΑΕΙ στο εξωτερικό τουλάχιστον, διαπιστώνουν την ανάγκη να ανταποκριθούν στις επιταχυνόμενες τεχνολογικές εξελίξεις.
Μικρές χώρες όπως η Ελλάδα, μπορει να βρεθουν πίσω από τις εξελίξεις, δημιουργώντας έτσι ένα παγκόσμιο πανεπιστημιακό πλαίσιο τριών και τεσσάρων ταχυτήτων. Στο οποίο τα κορυφαία πανεπιστήμια θα ετοιμάζουν τους πρωταγωνιστές της οικονομίας και της κοινωνίας, και τα υπόλοιπα τους κομπάρσους αποκλειστικά. Είναι απαραίτητο για την Ελλάδα να αποκτήσει τουλάχιστον ένα ΑΕΙ που να εκπαιδεύει πρωταγωνιστές. Κι αυτό είναι στρατηγικός στόχος υψηλής προτεραιότητας.
